Vào những năm 55 – 60 của thế kỉ 20, nghệ thuật sân khấu cổ triển của Việt Nam phát triển mạnh, đặc biệt là Chèo. Nghệ thuận Chèo phát triển mạnh ở phía Bắc với trong tâm là các vùng châu thỗ gần sông Hồng cùng hai khu vực lan tỏa là trung du miền núi Bắc Bộ và Bắc Trung Bộ. Trong các khu vực đó, Nam Định chính là nơi loại hình văn hóa nghệ thuật cổ truyền này phát triển rực rỡ. Chính vì thế, năm 1959 Đoàn nghệ thuật Chèo Nam Định(hay còn gọi là nhà hát chèo Nam Định) được thành lập.
1. Giới thiệu về nhà hát Chèo Nam Định
Tháng 10-1959, Đoàn nghệ thuật Chèo Nam Định (nay là Nhà hát Chèo Nam Định) được thành lập. Trải qua 55 năm xây dựng và trưởng thành, bằng tâm huyết, lòng đam mê và trách nhiệm gìn giữ nghệ thuật chèo truyền thống của hơn 300 lượt nghệ sĩ, diễn viên, nhạc công qua nhiều thế hệ, Nhà hát Chèo Nam Định đã khẳng định được vị trí của mình trong ngành Chèo cả nước, xứng đáng với quê hương được mệnh danh là một trong những cái nôi của nghệ thuật chèo.
Xem thêm: Nhân vật “hề Chèo” có ảnh hưởng gì đến nghệ thuật Chèo truyền thống
2. Các giai đoạn phát triển của nhà hát Chèo Nam Định
Tiền thân là đội văn công nhân dân tỉnh Nam Định, buổi đầu thành lập, lực lượng diễn viên của Đoàn Chèo chủ yếu là những anh chị em được tuyển chọn từ phong trào văn nghệ cơ sở như: Xuân Nhai, Đức Hứa, Đỗ Hiển, Thục An, Thúy Diễm, Thế Tuyền, Kim Liên, Thanh Bình, Thanh Hương, Đồng Ích, Phương Liên; ngoài ra còn có một số anh chị em nguyên là đội viên tuyên truyền kháng chiến như: Đoàn Bá, Kinh Luân, Văn Phức, Đào Thanh Chuyên… Cái thuở “vạn sự khởi đầu nan”, mỗi chuyến đi biểu diễn, phương tiện vận chuyển của đoàn là quang gánh, thuyền bè, xe bò, xe kéo tay, còn ánh sáng là những bó đuốc tẩm dầu hoặc đèn măng-xông, đèn bão. Vượt lên biết bao khó khăn, thiếu thốn, đoàn đã tập luyện, dàn dựng được nhiều chương trình biểu diễn với nội dung phong phú, hấp dẫn như “Chị Thắm, anh Hồng”, “Bên đường dốc”, “Đường cày”, “Tấm ảnh bên đầm sen”. Các diễn viên Kim Liên, Thanh Hương (vai chị Thắm), Thế Tuyền, Thanh Bình (vai anh Hồng) đã trở thành những diễn viên gạo cội của đoàn, được khán giả mãi nhắc đến với lòng mến mộ. Chỉ sau hơn 2 năm thành lập, Đoàn Chèo Nam Định – một đoàn nghệ thuật còn quá non trẻ đã ghi dấu ấn đầu tiên tại Hội diễn nghệ thuật chuyên nghiệp toàn quốc mùa xuân năm 1962 với vở chèo “Đôi ngọc lưu ly” được tặng Huy chương Bạc. Thành công này đã tiếp thêm động lực và niềm tin cho đoàn tiếp tục dàn dựng nhiều tiết mục tầm cỡ như “Chị Tâm bến Cốc”, “Cô Son”, “Trần Quốc Toản ra quân”. Đặc biệt, vở “Chị Tâm bến Cốc” đã vinh dự được phục vụ Đại hội đại biểu Đảng bộ tỉnh và các diễn viên được chụp ảnh lưu niệm với Bác Hồ tại Đại hội, tối 21-5-1963.
Từ năm 1966-1981, khi chính thức hợp nhất với Đoàn Chèo Hà Nam thành Đoàn Chèo Nam Hà, đoàn có một lực lượng hùng hậu và sung sức với những diễn viên, nhạc công đầy tài năng, nhiệt huyết được tuyển chọn từ 2 đoàn. Đây chính là thế mạnh tạo nên thời kỳ “hoàng kim” của đoàn với nhiều thành quả lao động nghệ thuật; tiêu biểu như các vở chèo: “Trần Quốc Toản ra quân”, “Lấn biển”, “Tấm Cám”, “Quan âm Thị Kính”, “Ni cô Đàm Vân”, “Ánh sao đầu núi”, “Chiếc nón bài thơ”, “Soi bóng người xưa”… Giữa những năm chiến tranh chống Mỹ cứu nước diễn ra ác liệt, vở chèo “Trần Quốc Toản ra quân” năm 1971 được dàn dựng lại để quay thành phim nhựa phục vụ theo yêu cầu của đồng bào cả nước đã có tác dụng cổ vũ lớn lao tinh thần lao động, sản xuất, chiến đấu của quân dân ta. Bên cạnh đó, hòa chung với khí thế hừng hực “Xẻ dọc Trường Sơn đi cứu nước”, 13 anh chị em trong đội văn công xung kích tiền phương do đồng chí Lê Huệ làm đội trưởng đã thực sự là những chiến sĩ quả cảm trên mặt trận văn hóa khi không quản ngại khó khăn, bất chấp bom đạn, hiểm nguy, mang tiếng hát và nghệ thuật chèo phục vụ nhân dân, chiến sĩ trên tuyến lửa, Bộ Tư lệnh 559, Đoàn 565 nước bạn Lào. Năm 1973, tiếng hát Văn của nghệ sĩ Kim Liên tham gia phục vụ phái đoàn của ta đấu tranh ngoại giao tại Pa-ri đã làm lay động bạn bè quốc tế, giúp họ hiểu thêm về mảnh đất, con người, văn hóa Việt Nam. Năm 1976, vở “Ni cô Đàm Vân” của tác giả Học Phi, đạo diễn Lê Huệ đã được lựa chọn phục vụ Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ IV tại Hội trường Ba Đình (Hà Nội).
Giai đoạn 1982-1992 hợp nhất với Đoàn Chèo Ninh Bình thành Đoàn Chèo Hà Nam Ninh được xem là thời kỳ có nhiều thuận lợi nhất của đoàn với đội ngũ diễn viên, nhạc công đông đảo mà tên tuổi, tài năng của họ đã đi vào lòng công chúng yêu nghệ thuật chèo như: Kim Liên, Thế Tuyền, Duy Cổn, Thanh Hương, Thúy Nga, Thúy Ngân, Kim Chung, Bích Thục, Lương Duyên, Công Trí, Huy Toàn, Lâm Bình, Xuân Chính, Kim Khuyên… Trong 10 năm, đoàn đã dàn dựng 12 vở dài, trong đó có những vở diễn xuất sắc như: “Những người nói thật” của tác giả An Viết Đàm, đạo diễn NSND Lê Huệ, đạt Huy chương Vàng Hội diễn sân khấu chuyên nghiệp (SKCN) toàn quốc tại Thanh Hóa năm 1985; “Anh lái đò sông Vị” của tác giả Nguyễn Bính, đạo diễn NSND Lê Huệ, đạt Huy chương Vàng Hội diễn SKCN toàn quốc tại Thái Bình năm 1990. Thời gian này, Đoàn Chèo Hà Nam Ninh đã tạo nên những kỳ tích nghệ thuật, xứng đáng với truyền thống vùng chèo mạnh của cả nước.
Tháng 3-1992, tỉnh Hà Nam Ninh tách ra, Đoàn Chèo Nam Hà được thành lập lại với vẻn vẹn 24 người. Trong điều kiện hết sức khó khăn bởi nhân lực mỏng, cơ sở vật chất thiếu thốn, bằng tinh thần đoàn kết, sự quyết tâm, sáng tạo, đoàn đã từng bước củng cố xây dựng, mua sắm trang thiết bị, đầu tư dàn dựng tiết mục, tuyển dụng bổ sung diễn viên. Khán giả yêu nghệ thuật chèo được chứng kiến sự “hồi sinh” nhanh chóng của đoàn qua vở diễn mới “Không giết được tình yêu”. Chỉ trong 5 tháng cuối năm 1992, hàng trăm đêm diễn đã đến với công chúng. Bên cạnh việc tiếp tục dàn dựng một số vở đề tài hiện đại, với thái độ nghiêm túc trong việc bảo tồn và kế thừa nghệ thuật truyền thống, nhiều vở chèo cổ cũng kịp thời được củng cố, nâng cao, đáp lại lòng tin yêu của khán giả. Định hướng phát triển nghệ thuật đúng đắn này đã giúp đoàn liên tiếp gặt hái những thành công. Năm 1994, vở “Thi sĩ từ quan” tham gia Hội diễn SKCN duyên hải phía Bắc đạt giải Bạc. Năm 1995, vở “Chàng mãi võ và cô hàng quạt” tham gia Hội diễn SKCN toàn quốc đạt Huy chương Bạc. Hội thi tiếng hát hay tuồng chèo toàn quốc tại Hải Hưng, nghệ sĩ Bích Thục đạt Huy chương Vàng, các nghệ sĩ Lương Duyên, Đăng Khoa, Công Trí giành Huy chương Bạc. Hội diễn SKCN toàn quốc nhân ngày giỗ Tổ tại Ninh Bình, cả 4 trích đoạn với 9 nghệ sĩ dự thi đều đạt giải, trong đó NSƯT Kim Liên giành giải đặc biệt.
Năm 1997, sau khi tách tỉnh Hà Nam, trở lại là Đoàn Chèo Nam Định với khó khăn chồng chất. “Lửa thử vàng, gian nan thử sức”, thêm một lần nữa, anh chị em diễn viên, nhạc công của đoàn lại nỗ lực vượt qua thử thách, tiếp tục khẳng định “thương hiệu” chèo Nam Định bằng những vở diễn chất lượng: “Có một tình yêu như thế”, “Trạng lường Lương Thế Vinh”, “Thành Nam bão nổi”, “Chiến trường không tiếng súng”… Vở “Trần Anh Tông” của tác giả Trần Đình Ngôn, đạo diễn Trịnh Quang Khanh tham gia Hội diễn SKCN toàn quốc năm 2000 là một trong hai vở được tặng Huy chương Vàng; các nghệ sĩ Bích Thục, Đăng Khoa đạt Huy chương Vàng, Diệu Hằng, Quốc Hùng, Ngọc Hùng đạt Huy chương Bạc. Năm 2001, vở “Trần Anh Tông” vinh dự được chọn phục vụ Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ IX tại Thủ đô Hà Nội. Vở “Thần đồng đất Việt” tham dự Hội diễn SKCN toàn quốc năm 2005 được đánh giá cao về tư tưởng và chất lượng nghệ thuật; các nghệ sĩ Diệu Hằng, Thanh Vân đạt Huy chương Vàng, Thanh Nga, Đăng Khoa, Duy Thông đạt Huy chương Bạc. Ghi nhận sự đổi mới và phát triển của đoàn, năm 2006, UBND tỉnh quyết định nâng cấp Đoàn Chèo Nam Định thành Nhà hát Chèo Nam Định. Niềm tự hào cũng đặt ra cho Nhà hát Chèo trách nhiệm lớn lao. Anh chị em diễn viên, nhạc công tiếp tục cống hiến hết mình cho nghệ thuật chèo, góp thêm vào bề dày truyền thống của đoàn với nhiều thành tích mới. Năm 2007, nghệ sĩ Ngọc Hùng đạt giải Nhì trong Hội thi tiếng hát dân ca Việt Nam lần thứ II. Năm 2008, tại cuộc thi Tài năng trẻ sân khấu tuồng, chèo toàn quốc, nghệ sĩ Ngọc Hùng đạt giải Nhất, nghệ sĩ Thanh Nga đạt giải Ba. Năm 2009, tại Hội diễn sân khấu chèo chuyên nghiệp toàn quốc tại Quảng Ninh, vở chèo “Chiến trường không tiếng súng” của tác giả Phạm Văn Quý, đạo diễn NSND Lê Huệ đã giành Huy chương Vàng cho vở diễn, 2 Huy chương Vàng, 4 Huy chương Bạc cho cá nhân. Song song với việc dàn dựng và biểu diễn các vở đề tài hiện đại, mang đậm hơi thở cuộc sống hôm nay, Nhà hát còn chú trọng khôi phục các vở chèo truyền thống mẫu mực, gìn giữ và phát huy nhiều giá trị nghệ thuật độc đáo của quê hương và dân tộc qua việc nghiên cứu, sưu tầm, dàn dựng các tổ khúc hát Văn, các chương trình múa hát dân gian, đồng dao, các tiết mục giá đồng… Với hình thức “Chiếu chèo Nam”, Nhà hát đã làm cầu nối đưa công chúng đến với nghệ thuật ước lệ tinh tế của chèo qua hình vóc chiếu chèo xưa, tạo nên hiệu quả đặc biệt đối với diễn xuất của nghệ sĩ và sự thưởng thức của người xem. Bằng dàn kịch mục phong phú gồm các vở ngắn, các trích đoạn kinh điển, tại Chiếu chèo Nam, các nghệ sĩ đã vinh dự được biểu diễn phục vụ các đồng chí lãnh đạo Đảng, Nhà nước, các đoàn khách quốc tế và đông đảo khán giả trong và ngoài tỉnh…
3. Tổng kết
Đi hết 55 năm, trải qua 5 giai đoạn phát triển với biết bao thăng trầm, Nhà hát Chèo Nam Định luôn bám sát cuộc sống, đóng góp tích cực vào công cuộc xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Hơn 50 vở chèo dài đủ các đề tài khác nhau, hơn 15 lần được đăng quang tại các kỳ hội diễn, hội thi toàn quốc và khu vực đã làm cho Nhà hát Chèo được đồng nghiệp và giới hâm mộ nghệ thuật sân khấu cả nước tôn vinh, tạo thành tâm thức: chèo đồng nghĩa với Nam Định. Nhà hát Chèo đã được Đảng và Nhà nước tặng thưởng nhiều phần thưởng cao quý: Huân chương Kháng chiến chống Mỹ cứu nước hạng Nhì, Huân chương Chiến công cho đội văn công xung kích tiền phương năm 1968, Huân chương Lao động hạng Ba, hạng Nhì, hạng Nhất, Bằng khen của Thủ tướng Chính phủ, 13 Huy chương Chiến thắng, 35 Huy chương Kháng chiến chống Mỹ cứu nước, nhiều năm liên tục nhận “Cờ tiên tiến xuất sắc” của UBND tỉnh; hàng trăm Huy chương Vàng, Bạc cho các vở diễn, diễn viên; hàng trăm Bằng khen, giấy khen, cờ thưởng của các binh chủng trong QĐND Việt Nam, các bộ, ngành Trung ương và tỉnh; 12 nghệ sĩ đã được phong tặng danh hiệu NSƯT. Đúng như nhận định của tiến sĩ Trần Đình Ngôn, nguyên Viện trưởng Viện Sân khấu: “Nhà hát Chèo Nam Định xứng đáng là niềm tự hào của nhân dân Nam Định, là người bạn đáng trọng, đáng yêu của nghệ sĩ trong cả nước, là một thương hiệu nghệ thuật đã in đậm dấu ấn trong lòng khán giả trong cả nước và bầu bạn năm châu khi đến với Chiếu chèo Nam”.
Nguồn: baonamdinh.com.vn; Ảnh: Tống Giang-Trung tâm TTXTDL
